અત્યારે જે માહોલ છે એ જોતાં બધાના મનમાં એક જ સવાલ છે કે, ભારત-પાકિસ્તાનનું યુદ્ધ થશે તો શું થશે? આનો જવાબ પાકિસ્તાનની આર્થિક હાલતમાં છુપાયેલો છે. પાકિસ્તાનની અર્થવ્યવસ્થા ICUમાં છે. પાકિસ્તાનના માથે બીજા દેશોનું અઢળક દેવું છે. ડોલર સામે પાકિસ્તાનનો રૂપિયો નબળો પડતો જાય છે. ત્યાંની સેનાને સમયસર પગાર નથી મળતો એટલે મોરલ ડાઉન છે. આ બધું જોતાં પાકિસ્તાનની એવી કોઈ આર્થિક કેપેસિટી નથી કે થોડા દિવસોથી વધારે યુદ્ધમાં ટકી શકે. આમ તો એ યુદ્ધ શરૂ કરવાની સ્થિતિમાં જ નથી. નમસ્કાર, પાકિસ્તાનના વડાપ્રધાન શાહબાઝ શરીફે ગુલબાંગો હાંકી કે, અમે લોહીનાં એક એક ટીપાંનો બદલો લઈશું. આમ કરી નાખીશું... તેમ કરી નાખીશું... પણ પોતે મનમાં તો જાણે જ છે કે, પાકિસ્તાન આર્થિક રીતે જ એટલું ભાંગેલું છે કે, યુદ્ધ થાય તો પાકિસ્તાન પચાસ વર્ષ પાછળ જતું રહે. 8 મે, ગુરુનારની 5 ઘટના, 5

ટેકઅવે 1. પાકિસ્તાનની ઓફેન્સ અને ડિફેન્સ સિસ્ટમ ધ્વસ્ત ભારતે એરસ્ટ્રાઈક કર્યા પછી રઘવાયા બનેલા પાકિસ્તાને ભારતના 15 સ્થળોને નિશાન બનાવી હુમલાનો પ્રયાસ કર્યો. પણ ભારતની ડિફેન્સ સિસ્ટમ સુદર્શન-400એ આ હુમલા નિષ્ફળ બનાવ્યા. પાકિસ્તાનની ઓફેન્સ સ્ટ્રેટેજી ફેઈલ ગઈ. પછી ભારતે ફરી વળતો પ્રહાર કર્યો તે પાકિસ્તાનમાં લાહોરની ડિફેન્સ સિસ્ટમ ધ્વસ્ત થઈ ગઈ. ટૂંકમાં, ઓફેન્સ અને ડિફેન્સ મામલે પાકિસ્તાન પરાસ્ત થઈ ગયું. 2. ભારતે ડિફેન્સમાં ઈન્વેસ્ટમેન્ટ કર્યું તે હવે વપરાય છે જ્યારે બંને દેશ વચ્ચે કોઈ તનાવ નહોતો તો પણ ભારત કાયમ પોતાની ડિફેન્સ સિસ્ટમ મજબૂત બનાવતું રહ્યું છે. શાંતિના સમયમાં હથિયારો, ફાઈટર જેટ, મિસાઈલ્સ ખરીદવા અને નિર્માણ કરવા માટે ભારતે જે રૂપિયા ખર્ચ્યા તે હવે લેખે લાગ્યા છે. 3. હથિયારોમાં પણ આત્મનિર્ભર ભારતે નિંભર પાકિસ્તાનને પરાસ્ત કર્યું અત્યારે ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચેનો તણાવ ચરમસીમાએ છે. ભારત પાસે માત્ર વિદેશથી ખરીદેલા હથિયારો જ નહીં પણ સ્વદેશી હથિયારોનું કોમ્બિનેશન છે.

ભારતમાં અર્જુન ટેન્ક, તેજસ ફાઈટર પ્લેન, બ્રહ્મોસ મિસાઈલ જેવા હથિયારો બન્યા છે. આત્મનિર્ભર ભારતની પહેલના ભાગરૂપે આ હથિયારો બનાવ્યા જે હવે કામમાં આવ્યા છે. ભારત અત્યારે બે મોરચે લડાઈ લડે છે. સ્ટ્રેટેજી અને ટેક્નોલોજીના મોરચે. 4. ભારતે પાક. સેનાને દુનિયા સામે ખુલ્લી પાડી ભારતના વિદેશ મંત્રાલયની સતત બીજા દિવસે પ્રેસ કોન્ફરન્સ હતી. જેમાં વિદેશ સચિવ વિક્રમ વિસરી, કર્નલ સોફિયા કુરેશી અને વીંગ કમાન્ડર વ્યોમિકા સિંહે અપડેટેડ માહિતી આપી હતી. આ દરમિયાન વિદેશ સચિવ વિક્રમ મિસરીએ એક ફોટો બતાવ્યો હતો જેમાં આતંકીના જનાજામાં પાકિસ્તાની આર્મીના અધિકારીઓ વીલા મોંએ ઊભા છે. વિદેશ સચિવે દુનિયા જોઈ શકે તે રીતે આ તસવીર બતાવીને પૂછ્યું કે, આતંકવાદીના જનાજામાં પાકિસ્તાની સેનાનું શું કામ? 5. ભાંગેલી કમર છતાં પાકિસ્તાને માથું પછાડવું પડ્યું પાકિસ્તાનની હાલત એવી કફોડી બની ગઈ છે કે, ભારત ચારેય બાજુથી પાકિસ્તાનને ઘેરી રહ્યું છે. પહેલાં પાણી બંધ

કર્યું. ખૂબ વરસાદ આવ્યો ત્યારે છોડ્યું. મિસાઈલથી હુમલા કર્યા. આ બધાના કારણે પાકિસ્તાનનું શેરબજાર એવું ગગડી ગયું છે કે તેને કળ વળતાં વાર લાગશે. ભારતે લાહોરમાં ડ્રોન એટેક કર્યો, તેવા સમાચાર વહેતા થતાં જ એક જ દિવસમાં પાકિસ્તાની સ્ટોક ઈન્વેસ્ટર્સના 5 લાખ કરોડ ધોવાઈ ગયા. પાકિસ્તાને ભાંગેલી કમર સાથે માથું પછાડવું પડે તેવી હાલત થઈ ગઈ છે પાકિસ્તાનની કફોડી હાલતનું ચિત્ર પાકિસ્તાન પાસે 96 કલાક ચાલે તેટલો જ દારૂગોળો પાકિસ્તાન પાસે 96 કલાક ચાલે તેટલો જ આર્ટીલરી એમ્મો (તોપખાનાનો દારૂગોળો) બચ્યો છે. પાકિસ્તાને મુર્ખાઈ એ કરી કે, યુકે અને પોલેન્ડને વિશ્વાસમાં લઈને મોટાભાગનો દારૂગોળો યુક્રેનને વેચી દીધો. એ પણ ફોરેક્સ રિઝર્વની લાલચમાં. હવે જો ભારત સાથે યુદ્ધ થાય તો તેની પાસે એટલો રિઝર્વ દારૂગોળો જ નથી. બીજું, ટેન્ક અને એરક્રાફ્ટની પણ શોર્ટેજ છે. પેટ્રોલ અને ખોરાકની કમી તો છે જ. પાકિસ્તાનનું અર્થતંત્ર આમ

પણ ઓક્સિજન પર છે ને તેમાં યુદ્ધ થાય તો પાકિસ્તાન મૃતપાય: અવસ્થામાં આવી જાય. પાકિસ્તાનનું દેવું પાકિસ્તાનને ક્યા ક્યા દેશે ઉધાર પૈસા આપ્યા છે? પાકિસ્તાન ઉધાર લીધેલા પૈસા ક્યાં વાપરે છે? 1. દેવું ચૂકવવા માટે બીજેથી ઉધાર લે છે: 2. વિદેશથી સામાન ખરીદવા માટે પાણીની જેમ પૈસા વાપર્યા: પાકિસ્તાને હજી 8.4 લાખ કરોડનું વિદેશી દેવું ચૂકવવાનું છે પાકિસ્તાને આગામી ચાર વર્ષમાં 100 અબજ ડોલર એટલે કે લગભગ 8.4 લાખ કરોડ રૂપિયાનું વિદેશી દેવું ચૂકવવાનું છે. જુલાઈ 2025 સુધીમાં પાકિસ્તાને વિદેશી દેવું અને વ્યાજ સહિત લગભગ 2.56 લાખ કરોડ રૂપિયા ચૂકવવાના છે. 27 એપ્રિલે સ્ટેટ બેંક ઓફ પાકિસ્તાનના ગવર્નર જમીલ અહેમદે કહ્યું હતું કે જૂન 2025 સુધીમાં પાકિસ્તાનનો વિદેશી મુદ્રા ભંડાર વધીને 1.18 લાખ કરોડ રૂપિયા થઈ જશે. તો પણ પાકિસ્તાન પર બમણું દેવું હશે. આવી સ્થિતિમાં લોન ચૂકવવી સરળ નથી અને એમાંય જો ભારત

સાથે યુદ્ધ થાય તો પાકિસ્તાન કાયમ માટે ડિફોલ્ટર બની જાય. મે 2024માં IMF એ પાકિસ્તાનની દેવું ચૂકવવાની ક્ષમતા પર શંકા વ્યક્ત કરી હતી. પાકિસ્તાનની જેમ પગાર ચૂકવવા ભારત લોન નથી લેતું ડિસેમ્બર 2024 સુધીમાં ભારતનું કુલ બીજા દેશોનું દેવું લગભગ 60 લાખ કરોડ રૂપિયા હતું. ભારત પાકિસ્તાનની જેમ સેનાને ભંડોળ પૂરું પાડવા કે લોન ચૂકવવા માટે લોન લેતું નથી, પરંતુ લોનના પૈસા દેશના વિકાસ અને સરકારી યોજનાઓ પર ખર્ચ કરે છે. ભારતના GDPમાં થયેલો વધારો આનો પુરાવો છે. જ્યારે ભારતમાં 2014માં 172 લાખ કરોડ રૂપિયાનું રોકાણ આવ્યું હતું તે દાયકા પછી વધીને 2024માં 330 લાખ કરોડ થયું છે. કાલે આપી દઈશું... પાકિસ્તાનના બીજા દેશોને રૂપિયા આપવામાં ગલ્લાં તલ્લાં કોઈ મિત્ર પૈસા ઉધાર લઈ ગયો હોચ ને બીજો મિત્ર તેની પાસેથી માગ્યા કરે તો એક જવાબ મળે, કાલે આપી દઈશ... પછી એ 'કાલ' ક્યારેય આવતી

નથી. પાકિસ્તાનની બાબતમાં પણ એવું જ છે. તે બીજા દેશો પાસેથી કરોડો રૂપિયા ઉધાર લઈને બેઠું છે પણ તે ઉધારી ચૂકવી શકે તેમ નથી. બધા દેશો પાસે લોન રોલઓવર કરાવે છે. પાકિસ્તાને વિદેશી મુદ્રા લીધી હતી તે વ્યાજ સહિત 2023માં પાછી આપવાની હતી પણ પાકિસ્તાન અન્ય દેશોને ઉધાર લીધેલી રકમ આપી શક્યું નહોતું. એ પછી IMF (ઈન્ટરનેશનલ મોનેટરી ફંડ)એ પાકિસ્તાનને બેલઆઉટ પેકેજ આપ્યું જેથી પાકિસ્તાન ડિફોલ્ટ જાહેર ન થાય. કોઈ દેશ ડિફોલ્ટ જાહેર થાય તો વિશ્વમાં તેની શાખ રહેતી નથી. IMFએ ત્યારે તો પાકિસ્તાનની શાખ બચાવી લીધી. આયાત પર નિર્ભર રહેતો દેશ પાકિસ્તાન વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ આત્મનિર્ભર ભારતને વેગ આપીને ડિફેન્સથી લઈને તમામ વસ્તુઓ ભારતમાં જ બનાવવા જોર એટલા માટે આપ્યું કે આપણે બીજા દેશો પર ડિપેન્ડ રહેવું ન પડે. પાકિસ્તાન આ વાત સમજ્યું નહીં તે પરાવલંબી દેશ બની ગયો છે. પાકિસ્તાન ઈમ્પોર્ટ પર

જીવતો દેશ છે. બધું જ ઈમ્પોર્ટ કરે છે. એટલે જો યુદ્ધ થાય તો પાકિસ્તાનની બધી ટ્રેડ ચેઈન તૂટી જશે. ઓઈલ ઈમ્પોર્ટમાં તકલીફ થશે. કેપિટલ ઈન્ફ્લો નહીં થઈ શકે. પાકિસ્તાન લોનને રોલઓવર કર્યા કરે છે. હવે કોઈ દેશ રોલઓવરનો ટાઈમ નહીં આપે. હવે તો IMF (ઈન્ટરનેશનલ મોનેટરી ફંડ)એ પણ પાકિસ્તાનને કહી દીધું છે કે અમે તો જ પૈસા આપીશું જ્યારે તમે ફિસકલ ડિસિપ્લીન (રાજકોષીય અનુશાસન) મેઈન્ટેન કરશો અને ડિફેન્સના ખર્ચા ઘટાડશો. પાકિસ્તાન ડિફેન્સ પાછળ અઢળક પૈસા કેમ ખર્ચે છે? પાકિસ્તાન સતત ડિફેન્સ ક્ષેત્રે ખર્ચા કરે છે. 2023-24માં પાકિસ્તાનનું ડિફેન્સ સ્પેન્ડીંગ 18% વધ્યું હતું. એ વર્ષમાં 2.5 ટ્રિલિયન રૂપિયા, પાકિસ્તાની રૂપિયામાં જોઈએ તો અઢી લાખ કરોડ રૂપિયા ડિફેન્સમાં ખર્ચ્યા હતા. એજ્યુકેશન અને હેલ્થ પાછળ એટલો ખર્ચ નથી કરતા જેટલો ડિફેન્સ પાછળ કરે છે. પાકિસ્તાન ડિફેન્સમાં વધારે રૂપિયા ખર્ચે છે, એનો અર્થ એવો નથી કે જથ્થાબંધ હથિયારો

અને ફાઈટર પ્લેન જ ખરીદ્યા કરે છે. તેનો સૌથી વધારે ખર્ચો સૈનિકોના પગારમાં અને પેન્શનમાં જતો રહે છે. બાકી પાકિસ્તાન ડિફેન્સ પ્રોડક્શન કરતું નથી. મોટાભાગના વેપન્સ ઈમ્પોર્ટ કરે છે. સૌથી વધારે તે ચીન પાસેથી હથિયાર ખરીદે છે. આ સ્થિતિમાં જો વોર થાય છે કે પાકિસ્તાનની ઈમ્પોર્ટ કોસ્ટ વધી જશે. જે તે ખર્ચી શકે તેમ નથી. બંને દેશનો ઈકોનોમિક સિનારિયો કુલ ઈકોનોમી ફોરેન રિઝર્વ ફંડ વાર્ષિક ડિફેન્સ બજેટ છેલ્લે, આવતીકાલે ઇન્ટરનેશલ મોનિટરિંગ ફંડની મિટિંગ છે. પાકિસ્તાનને ખેરાત કરનારા દેશોને પણ ભારત વાસ્તવિકતા જણાવશે. જરૂર પડ્યે પૈસા આપીને પાકિસ્તાનનો ઉપયોગ કરનારા દેશોની પણ આંખ ઉઘડશે. અત્યાર સુધીમાં IMF કેટલા આર્થિક પેકેજ આપી ચૂક્યું છે અને તેમાંથી કેટલા સફળ થયા છે એ આંકડો જ તેમની આંખો ખોલવા પૂરતો હશે. સોમવારથી શુક્રવાર રાત્રે 8 વાગ્યે તમે જોતાં રહો એડિટર્સ વ્યૂ. કાલે ફરી મળીશું. નમસ્કાર. (રિસર્ચઃ યશપાલ બક્ષી)