જૂની અને ખૂબ જ મહત્ત્વની ફિલ્મોની ઓરિજિનલ(અસલ) પ્રિન્ટ સાચવવાનો અને તેને વધુ સારી ક્વોલિટીમાં જોઈ શકાય તેવા રૂપમાં ઢાળવાની એક પદ્ધતિ છે. તે ટેકનિકનું નામ છે 'ફિલ્મ રિસ્ટોરેશન'. તે ટેકનિકથી જૂની ફિલ્મો ફરીથી જીવંત થઈ ઊઠે છે. નેશનલ ફિલ્મ આર્કાઇવ ઓફ ઇન્ડિયા (NFAI) અને ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશન (FHM) જૂની ફિલ્મોની ઓરિજિનલ પ્રિન્ટને સંરક્ષિત કરવા માટે સતત જહેમત ઊઠાવી રહી છે. આજે, 'રીલ ટુ રિયલ'ના આ એપિસોડમાં, આપણે શીખીશું કે જૂની ફિલ્મોની ઓરિજિનલ પ્રિન્ટ કેવી રીતે રિસ્ટોર કરવામાં આવે છે. આખી પ્રક્રિયા સમજવા માટે, અમે ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશનના માલિક શિવેન્દ્ર સિંહ ડૂંગરપુર અને લેખક- ડિરેક્ટર રૂમી જાફરી સાથે વાત કરી. ફિલ્મોનું રિસ્ટોરેશન શા માટે જરૂરી છે? આપણા સાંસ્કૃતિક વારસાને જાળવવા માટે ફિલ્મ રિસ્ટોરેશન ખૂબ જરૂરી છે. જૂની ફિલ્મો અને વીડિયો ટેપ બગડી શકે છે, તેથી તેને રિસ્ટોર(પુન:સ્થાપિત) કરવી જરૂરી છે જેથી ભવિષ્યની પેઢીઓને આ ઐતિહાસિક કલાકૃતિઓ જોવાની તક મળી શકે. રિસ્ટોરેશન માત્ર ફિલ્મની ગુણવત્તામાં

સુધારો કરે છે એવું નથી,સાથે સાથે તે ભૂતકાળની વાર્તાને વધુ સારી રીતે સમજવામાં પણ મદદ કરે છે. ફિલ્મોના રિસ્ટોરેશનમાં કયા પડકારો છે ? ફિલ્મોના રિસ્ટોરેશનમાં ઘણા પડકારો છે. ઉદાહરણ તરીકે, જૂની પ્રિન્ટ ખરાબ સ્થિતિમાં જોવા મળે છે, જેમાં તૂટેલા સ્પ્રૉકેટ્સ અને ફૂગ લાગી ગયેલી હોય છે. ઓરિજિનલ કેમેરા નેગેટિવ્સ અથવા પ્રિન્ટ ઘણીવાર ઉપલબ્ધ હોતા નથી, જેના કારણે રિસ્ટોરેશનની પ્રક્રિયા મુશ્કેલ બને છે. આ એક જટિલ પ્રક્રિયા છે જેને લેટેસ્ટ ટેકનોલોજી અને કુશળતાની જરૂર પડે છે. ફિલ્મ રિસ્ટોરેશન એક ખર્ચાળ અને સમય માગીલેતી પ્રક્રિયા છે. એક ફિલ્મના રિસ્ટોરેશનનો ખર્ચ ૧૫-૧૬ લાખ રૂપિયા થાય છે. શ્યામ બેનેગલની 'મંથન' ના મૂળ નેગેટિવમાં ફૂગ હોવાનું જાણવા મળ્યું હતું, જેને દૂર કરવું ખૂબ મુશ્કેલ અને જટિલ કામ હતું. જયા બચ્ચનના કારણે 'ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશન'ની શરૂઆત થઈ ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશનના માલિક શિવેન્દ્ર સિંહ ડૂંગરપુરે ન્યુ ગુજરાત સાથે વાત કરતા ફિલ્મોના રિસ્ટોરેશન વિશે સચોટ માહિતી આપી. તેમણે કહ્યું- 'ફિલ્મ 'કલ્પના'

ના રિસ્ટોરેશન પછી, મે મારા ગુરુ પી.કે. નાયર પર એક ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મ 'સેલ્યૂલોઇડ મેન' બનાવી હતી. તેને બે રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો મળ્યા. જ્યારે હું તે ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મ બનાવવા માટે મુસાફરી કરી રહ્યો હતો, ત્યારે મને ખબર પડી કે ભારતની 90 ટકા મૂક ફિલ્મો હવે અસ્તિત્વમાં નથી.' 'મારી ઘણી મનપસંદ ફિલ્મો કાં તો ઉપલબ્ધ નહોતી અથવા તેમની રીલ્સ ખૂબ જ ખરાબ હાલતમાં હતી. જયા બચ્ચને એક મીટિંગમાં કહ્યું હતું કે જો તમે આટલા જ ઉત્સાહી છો, તો પછી તમે કંઈક શરૂ કેમ નથી કરતા? તેમનું આ વાક્ય મારા મનમાં ચોટી ગયું અને તે જ વર્ષે 2014 માં મેં 'ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશન'ની શરૂઆત કરી. અમિતાભ બચ્ચન ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશનના બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર છે. અમિતાભ બચ્ચન અમારા 'ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશન'ના બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર છે. અમે તેમની ફિલ્મોને ખૂબ જ સુરક્ષિત રીતે સાચવીએ છીએ. તેમને ફિલ્મ ઇતિહાસ અને ફિલ્મ જાળવણીમાં ઊંડો રસ છે અને તેઓ અમારા માટે ખૂબ

જ સારો ટેકો છે. અમિતાભ બચ્ચનની ફિલ્મ 'ડોન'ને રિસ્ટોર કરવી ખૂબ મુશ્કેલ હતી અમિતાભ બચ્ચનની ફિલ્મ 'ડોન' ને રિસ્ટોર કરવી અને બતાવવી ખૂબ જ પડકારજનક કામ હતું. કારણ કે મને તેની પ્રિન્ટ ખૂબ જ ખરાબ સ્થિતિમાં મળી હતી. મને ચિંતા હતી કે શું હું ફિલ્મને યોગ્ય રીતે રિસ્ટોર કરી શકીશ અને બતાવી શકીશ, પરંતુ જ્યારે 'ડોન' તેની 45મી વર્ષગાંઠ નિમિત્તે રિલીઝ થઈ, ત્યારે લોકોને ફિલ્મ જોવાનો એક અલગ અનુભવ થયો.' અમિતાભ બચ્ચને પોતાના ઘરમાં 60 ફિલ્મોની પ્રિન્ટ સુરક્ષિત રાખી હતી અમિતાભ બચ્ચને તેમની લગભગ 60 ફિલ્મોની પ્રિન્ટ ઘણાં વર્ષો સુધી તેમના ઘરના એસી રૂમમાં સુરક્ષિત રાખી હતી. તેમણે આ ફિલ્મોને ખજાનાની જેમ સાચવી રાખી હતી. તેમણે પાંચ વર્ષ પહેલાં બધી ફિલ્મોની પ્રિન્ટ 'ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશન'ને સોંપી દીધી હતી. દિલીપ કુમારની ફિલ્મ 'ગંગા જમુના' ની કોઈ પ્રિન્ટ નથી ઘણી ફિલ્મો એવી છે જેની નેગેટિવ પ્રિન્ટ ઉપલબ્ધ જ નથી. જે પ્રિન્ટ બચી છે તે એટલી

ખરાબ છે કે તે સ્ક્રીન પર દેખાતી જ નથી. દિલીપ કુમારની ફિલ્મ 'ગંગા જમુના' પણ આવી જ હાલતમાં મળી આવી હતી. શિવેન્દ્ર સિંહ ડૂંગરપુર કહે છે - 'દિલીપ કુમારની ફિલ્મ 'ગંગા જમુના' હું સ્ક્રીન પર ન બતાવી શક્યો કારણ કે તેની ઓરિજિનલ પ્રિન્ટ ખોવાઈ ગઈ હતી, તે ખૂબ જ દુઃખદ હતું. જે બચ્યું હતું તે ખૂબ જ ખરાબ હાલતમાં હતું.' સત્યજીત રેની ફિલ્મોની નેગેટિવ સળગી ગઈ હતી સત્યજીત રેની 'પાથેર પાંચાલી' અને 'અપુર સંસાર' જેવી ફિલ્મોની નેગેટિવ્સ સળગી જવાને કારણે ગાયબ થઈ ગઈ હતી. આવી સ્થિતિમાં, દરેક ફ્રેમને સચોટ રીતે ફરીથી બનાવવી પડી, જેથી જ્યારે લોકો તેને જુએ, ત્યારે તેમને કંઈ ખૂટતું ન લાગે. જોકે, તેને ફરીથી બનાવવું ખૂબ જ મુશ્કેલ કાર્ય હતું. આ ઉપરાંત, બિમલ રોયની 'દો બીઘા જમીન' સિવાય, કેટલીક અન્ય ફિલ્મો પણ રિસ્ટોર કરવામાં આવી છે. શાહરુખ ખાનની પહેલી ફિલ્મ પણ રિસ્ટોર કરી રહ્યા છીએ શાહરુખ ખાનની પહેલી ફિલ્મ 'ઇન

વોટ એની ગિવ્સ ઇટ ધોઝ વન્સ' નું રિસ્ટોરેશન થઈ રહ્યું છે. આ ફિલ્મ 1989માં ટેલિવિઝન પર રિલીઝ થઈ હતી. શાહરુખ ખાન અને મનોજ બાજપેયીએ આ ફિલ્મમાં પહેલીવાર સાથે કામ કર્યું હતું. અરુંધતિ રોય દ્વારા લિખિત અને અભિનીત આ ફિલ્મનું દિગ્દર્શન પ્રદીપ કૃષ્ણે કર્યું હતું. હેતુ - જૂની ફિલ્મોને નવી પેઢી સુધી પહોંચાડવી આજના ફિલ્મ નિર્માતાઓ ફિલ્મોને રિસ્ટોર કરી રહ્યા છે વિક્રમાદિત્ય મોટવાની, ફરહાન અખ્તર અને વિશાલ ભારદ્વાજ જેવા નિર્માતાઓ તેમની ફિલ્મોના સંરક્ષણમાં સક્રિય દેખાય છે. શિવેન્દ્ર સિંહ ડૂંગરપુર કહે છે - અમે તેમને અમારા કાર્યક્રમોમાં આમંત્રિત કરીએ છીએ અને તેમના અનુભવો શેર કરીએ છીએ. આવી ચર્ચાઓ ફિલ્મ નિર્માતાઓને તેમની ફિલ્મોને રિસ્ટોર કરવા માટે પ્રેરણા આપે છે. નોંધનીય છે કે, નેશનલ ફિલ્મ આર્કાઇવ ઓફ ઇન્ડિયા (NFAI) જૂની ફિલ્મોની પ્રિન્ટને સાચવવાના કામમાં સતત રોકાયેલું છે. 1959-60 ના દાયકાની 70-80 મરાઠી ફિલ્મો પણ તેમની પાસે સચવાયેલી છે. તાજેતરમાં, NFAI એ દેવ આનંદની 'તેરે ઘર કે

સામને' અને રાજ કપૂરની 'પરવરિશ' ની ઓરિજિનલ પ્રિન્ટ સાચવી રાખી છે. 2018માં, RK સ્ટુડિયોની 21 ફિલ્મોની નેગેટિવ NFAIને આપવામાં આવી હતી જેમાં 'આગ', 'બરસાત', 'આવારા', 'બુટ પોલિશ', 'શ્રી 420', 'જિસ દેશ મેં ગંગા બહેતી હૈ', 'સંગમ', 'મેરા નામ જોકર', 'કલ આજ ઔર કલ', 'બોબી', 'ધરમ કરમ', 'સત્યમ્ શિવમ્ સુંદરમ્', 'પ્રેમ રોગ' 'બીવી ઓ બીવી', 'રામ તેરી ગંગા મેલી', અને 'આ અબ લૌટ ચલેં' જેવી ફિલ્મોનો સમાવેશ થાય છે. NFAI પાસે વી. શાંતારામ, સુભાષ ઘઈ, વિધુ વિનોદ ચોપરા અને બાસુ ભટ્ટાચાર્યની ફિલ્મો, અમિતાભ બચ્ચનની ફિલ્મોનાં પોસ્ટર અને 'મુઘલ-એ-આઝમ'ના 'સિક્સ શીટર પોસ્ટર'ન પણ સંરક્ષિત છે. ફિલ્મ 'અર્જુન'ની ઓરિજિનલ પ્રિન્ટ ન મળવાથી સની દેઓલ દુઃખી છે ઘણી ફિલ્મો એવી છે જેની પ્રિન્ટ સચવાયેલી નથી અથવા ખોવાઈ ગઈ છે. આજકાલ જૂની ફિલ્મોને ફરીથી રિલીઝ કરવાનો ટ્રેન્ડ ચાલી રહ્યો છે. તાજેતરમાં એક કાર્યક્રમ દરમિયાન સની દેઓલને પૂછવામાં આવ્યું કે તે તેની કઈ ફિલ્મો ફરીથી રિલીઝ કરવા માગશે? સની

દેઓલે આ પ્રશ્નનો જવાબ આ રીતે આપ્યો. દેવ આનંદની નેગેટિવ કબાડખાનામાં નષ્ટ થવાથી બચી ગઈ 1962માં બનેલી દેવ આનંદ અને વહીદા રહેમાનની પ્રખ્યાત ફિલ્મ 'બાત એક રાત કી'ની પ્રિન્ટ આજે કોઈની પાસે નથી. ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશનને ખબર પડી કે તેની ડુપ્લિકેટ નેગેટિવ એક કબાડી (ભંગારના વેપારી) પાસે છે. તે તેમાંથી ચાંદી કાઢવા માટે કોઈને વેચવાની તૈયારી કરી રહ્યો છે. ફિલ્મ હેરિટેજ ફાઉન્ડેશને અતુલ સભરવાલ, રાજીવ મસંદ, વિક્રમાદિત્ય મોટવાની અને મયંક શ્રોફની મદદથી દેવ આનંદની ફિલ્મને કબાડખાનામાં નષ્ટ થતાં બચાવી. રાજ કપૂરની ફિલ્મ 'આવારા' હવે નવી ક્વોલિટીમાં રાજ કપૂરની 100મી જન્મજયંતી નિમિત્તે ટોરોન્ટો ઇન્ટરનેશનલ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ (TIFF) માં જ્યારે 'આવારા' ફિલ્મ દર્શાવવામાં આવી ત્યારે તેના રંગો ઝાંખા હતા, સાઉન્ડ નબળો હતો અને અંગ્રેજી સબટાઈટલ યોગ્ય નહોતા. જ્યારે રાજ કપૂરના ભત્રીજા કુણાલ કપૂરને આ વાતની ખબર પડી, ત્યારે તેમણે પ્રસાદ સ્ટુડિયો સાથે મળીને ફિલ્મ પ્રિન્ટની ગુણવત્તામાં સુધારો કરાવ્યો. નોંધનીય છે કે, સરકારે 2021 માં એક

મોટી યોજના શરૂ કરી હતી, જેમાં લગભગ 2200 જૂની ફિલ્મોને બીજી વાર સાફ કરવા અને રિપેરિંગ માટે 597 કરોડ રૂપિયાનું બજેટ ફાળવ્યું હતું. રાજ કપૂરની ફિલ્મ 'આવારા' પણ આ યોજનાનો એક ભાગ હતી, પરંતુ સરકારી સંસ્થા નેશનલ ફિલ્મ આર્કાઇવ ઓફ ઇન્ડિયા (NFAI) દ્વારા કરવામાં આવેલ કામ ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએ યોગ્ય નહોતું. એટલા માટે કુણાલ કપૂરે પોતે જ આ કામ સંભાળવું જરૂરી માન્યું. કિશોર કુમારની જૂની ફિલ્મો રિસ્ટોર કરવામાં આવી 'લવ ઇન બોમ્બે' ફિલ્મ ઉપરાંત, કિશોર કુમારની ઘણી જૂની ફિલ્મોને રિસ્ટોર કરવામાં આવી છે અને તેમની પુણ્યતિથિ અથવા ખાસ પ્રસંગોએ બતાવવામાં આવી છે. જેમાં 'હાફ ટિકિટ', 'ચલતી કા નામ ગાડી', 'પડોસન' અને 'ઝુમરૂ' જેવી ક્લાસિક ફિલ્મોનો સમાવેશ થાય છે. ડિજિટલ રિસ્ટોરેશન પછી આ ફિલ્મો ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ અને રેટ્રોસ્પેક્ટિવ્સમાં બતાવવામાં આવી છે. સારા ટેલિવિઝન શો પણ રિસ્ટોર થવા જોઈએ 80 અને 90ના દાયકામાં ટેલિવિઝન પર એવા ઘણા શો પ્રસારિત થતા હતા જે આજની પેઢીએ જોવા જોઈએ.