આજથી ચૈત્ર શુક્લ પ્રતિપદા એટલે કે નવરાત્રિનો પ્રારંભ થઈ રહ્યો છે, તેની સાથે નવ સંવત્સર એટલે કે વિક્રમ સંવત 2082નો પ્રારંભ થઈ રહ્યો છે. તેને હિન્દુ નવું વર્ષ કહેવામાં આવે છે અને સનાતન પરંપરાના પ્રતીક તરીકે સમયની ગણતરી કરવા માટે સૌથી સચોટ કેલેન્ડર તરીકે ઓળખાય છે. એવો દાવો કરવામાં આવે છે કે વિક્રમ સંવત એ સૂર્ય અને ચંદ્ર બંનેની હિલચાલ પર આધારિત સૌથી સચોટ કૅલેન્ડર છે, જેમાં 12 મહિના છે અને આ પ્રાચીન કૅલેન્ડર ગ્રહોના આધારે સાત-દિવસના અઠવાડિયાની ગણતરી કરવા માટે પણ જવાબદાર છે.

વિક્રમ સંવતના દાવાઓ સચોટ છે

વિક્રમ સંવત વિશે જે પણ દાવાઓ કરવામાં આવે છે, તે સચોટ છે કારણ કે તેના સર્જક આચાર્ય વરાહ મિહિર હતા, જેઓ પ્રાચીન ભારતના ખગોળશાસ્ત્રના નિષ્ણાત હતા. સૂર્યની આસપાસ પૃથ્વીની ક્રાંતિની સાચી ગણતરી કરીને, તેમણે દિવસ અને રાત્રિનો સમય નક્કી કર્યો અને તેના આધારે તારીખો પણ રાખી. તારીખોની ગણતરીને પાલ, પ્રતિપાલ, ઘાટી, મુહૂર્ત અને પહરમાં એવી સૂક્ષ્મ રીતે વિભાજિત કરવામાં આવી છે કે તેમાં કોઈ ભૂલ ન રહી શકે. વિક્રમ સંવત વધુ વૈજ્ઞાનિક છે, પરંતુ તેને અવ્યવહારુ અને જટિલ ગણીને તેનો અમલ કરવામાં આવ્યો ન હતો, જ્યારે નેપાળમાં વિક્રમ સંવત પ્રચલિત છે.

વિક્રમ સંવત વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંતો પર ચાલે છે

સંસ્કૃત વિદ્વાન અને ભારત રત્ન પ્રોફેસર પાંડુરંગ વામન કાણેએ તેમના પુસ્તક 'ધર્મશાસ્ત્રનો ઇતિહાસ'માં વિક્રમી સંવતનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેઓ લખે છે કે 'વિક્રમ સંવત સૌથી વૈજ્ઞાનિક છે. પશ્ચિમી કેલેન્ડરમાં, સૂર્યગ્રહણ, ચંદ્રગ્રહણ અને અન્ય ખગોળશાસ્ત્રીય સંજોગો વિશે અગાઉથી કોઈ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી, જ્યારે વિક્રમ સંવત જણાવે છે કે કયા દિવસે ગ્રહણ થશે, બલ્કે તે ગણતરી કરીને આગામી કેટલાંક વર્ષોના ગ્રહણ વિશે જણાવે છે. ઋતુઓની સાથે તે ગ્રહો અને નક્ષત્રોની સંપૂર્ણ સ્થિતિ પણ જણાવે છે.

વિક્રમ સંવતમાં વર્ષને સૌર વર્ષ અને મહિનાને ચંદ્ર માસ કહેવામાં આવે છે. અત્રે એ ઉલ્લેખ કરવો પણ જરૂરી છે કે ઉત્તર ભારતમાં જ ચૈત્ર શુક્લ પ્રતિપદાથી નવા વર્ષની શરૂઆત થાય છે. દક્ષિણ ભારતમાં, વિક્રમ સંવતનું નવું વર્ષ કારતક મહિનાના શુક્લ પક્ષથી શરૂ થાય છે.

વિક્રમ સંવતની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ?

પ્રશ્ન એ થાય છે કે વિક્રમ સંવતની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ અને તે કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યું અને તેને કેલેન્ડર તરીકે માન્યતા આપીને તેની સ્થાપના કોણે કરી? પૌરાણિક સંદર્ભો જોઈએ તો બ્રહ્મપુરાણમાં પણ તેનો ઉલ્લેખ છે. આ પ્રમાણે ચૈત્ર શુક્લ પ્રતિપદાને સૃષ્ટિની શરૂઆતનો દિવસ માનવામાં આવે છે. આ બ્રહ્માનો પ્રથમ દિવસ પણ છે. આ દિવસને ભારતમાં સમયની ગણતરીની શરૂઆત પણ માનવામાં આવે છે. પરંતુ, ભારતમાં પ્રચલિત ગ્રેગોરિયન કેલેન્ડર ઇસુ ખ્રિસ્તના જન્મથી શરૂ થયું હોવાનું માનવામાં આવે છે. ખ્રિસ્તી યુગના 57 વર્ષ પહેલા વિક્રમ સંવત શરૂ થાય છે.